کتاب

نویسنده كتاب شیخ مفید، ابو عبد الله محمد بن محمد بن نعمان عكبری بغدادی است (۳۳۶- ۴۱۳ هجری). از چهره‌های برجسته علما و فقهای شیعه در قرن چهارم هجری می‌باشد. و به تاریخ زندگانی ائمه علیهم‌السلام با توجه به روایاتی در دسترس داشته پرداخته است شیخ مفید در این كتاب به فضایل اهل بیت علیهم‌السلام و یاران آنان نیز اشاره دارد.

كتاب الإرشاد از معتبرترین منابع روایی شیعه درباره زندگانی ائمه علیهم‌السلام به شمار می‌آید و بسیاری از منابع مهم شیعه كه به زندگانی ائمه پرداخته‌اند، این كتاب را مستند خود قرار داده‌اند. که به عنوان مثال به كتاب بحار الانوار اشاره می‌کنیم.

كتاب الإرشاد بهترین كتاب برای دستیابی به منابع اولیه شیعه درباره زندگانی و فضایل ائمه علیهم‌السلام است.که از منابع دست اول شیعه در این باره می‌باشد.

انگیزه نگارش کتاب: ‏شیخ مفید این كتاب را به درخواست یكی از یاران خود نگاشته‏ ‏اند. وی در آغاز كتاب می‌فرماید: «من بنا به درخواست شما در این كتاب نام ائمه هدی علیهم‌السلام و تاریخ زندگانی آنها و محل قبر و حرم آن بزرگواران را آورده‌ام. همچنین به بخشی از روایات، درباره شأن و مقام آن امامان معصوم نیز اشاره دارم، تا عقیده شما به دین از روی آگاهی و شناخت باشد».

شیوه نگارش کتاب: شیخ مفید در كتاب الإرشاد همانند یك كتاب تاریخی عمل نموده و به بیان حوادث تاریخی پرداخته است.

علاوه بر آن، این كتاب، یك كتاب عقیدتی نیز به شمار می‏ آید زیرا در آن به بسیاری از عقائد شیعه اشاره شده است. ضمنا شیخ مفید در این كتاب مانند كتاب‌های روایی مطالب را با ذكر سند آورده و این كار ارزش و اعتبار آن را بالا برده است. نكته دیگر اینكه نیمی از كتاب، اختصاص به زندگانی امیرمؤمنان علی علیه‌السلام دارد و این حاكی از اهمیتی است كه شیخ مفید برای آن حضرت قائل بوده است.

تاریخ نگارش کتاب: ‏شیخ مفید كتاب الإرشاد را در سال ۴۱۱ هجری نگاشته یعنی دو سال قبل از وفات و در اوج شهرت علمی ایشان كه این نیز بر ارزش كتاب می‏ ‏افزاید.

عناوین‏ کتاب:  در این كتاب بساری از موضوعات مهم تاریخ ائمه علیهم‌السلام بیان شده، مانند:

۱- خبر دادن حضرت علی علیه‌السلام از شهادت خود ۲- روایاتی كه دلالت بر فضایل آن حضرت می‌کند ۳- قضاوت‏های آن حضرت‏  ۴- سخنان ایشان‏  ۵ - تاریخ امام حسن علیه‌السلام ۶- حركت امام حسین علیه‌السلام به سوی عراق‏  ۷- قیام زید شهید ۸ - امام رضا علیه‌السلام و ولایت عهدی‏  ۹- ورود امام هادی علیه‌السلام به سامرا ۱۰- سیره امام زمان عجل الله تعالی فرجه‏  و بسیاری از مباحث مهم دیگر.

سخن آقا بزرگ تهرانی در مورد کتاب:‏ آقا بزرگ تهرانی صاحب كتاب ارزشمند «الذریعة إلی تصانیف الشیعة» درباره كتاب «الإرشاد» شیخ مفید می‌فرماید: «این كتاب درباره زندگانی دوازده امام علیهم‌السلام می‌باشد. بعد از شیخ مفید هر كس در این باره كتابی نگاشته، این كتاب را مستند خود قرار داده است».

نسخه‌های خطی‏ کتاب الارشاد:

۱- نسخه‌ای در كتابخانه حضرت آیت الله نجفی مرعشی كه تاریخ نگارش آن ۵۶۵ هجری است. این نسخه با نسخه فضل الله راوندی در سال ۵۶۶ هجری مقابله شده است.

۲- نسخه‌ای در كتابخانه مجلس شورای اسلامی كه تاریخ نگارش آن ۵۷۵ هجری است. این نسخه با نسخه مولانا امام ضیاء الدین، مقابله گردیده است.

۳- نسخه‌ای در كتابخانه سید حسین شیرازی كه تاریخ نگارش آن به قرن هفتم هجری برمی‌گردد.

جایگاه، شخصیت و زندگانی شیخ مفید:

شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، در سال ۳۳۶ هجری در حوالی بغداد دیده به جهان گشود. شیخ مفید از چهره‌های بسیار درخشان شیعه در جهان اسلام می‌باشد. او هم متكلم است و هم فقیه. ابن ندیم در فن دوم از مقاله پنجم «الفهرست‏» كه در باره متكلمان شیعه بحث می‌کند، از او به عنوان «ابن المعلم» یاد كرده و او را ستایش می‌نماید. كتاب معروف او در فقه نیز «المقنعة» است.

ابوی علی جعفری كه داماد مفید بوده است، می‌گوید: «مفید شبها مختصری می‌خوابید و بقیه شب را به نماز یا مطالعه یا تدریس یا تلاوت قرآن مجید می‌گذرانید.»

شیخ مفید از شاگردان ابن ابی‏ عقیل است. وی در حومه بغداد دیده به جهان گشود و دانش‏ های ابتدایی را در خانواده و زادگاه خویش به پایان برد. او در یك خانواده پرسابقه و اصیل در تشیع و از سلاله نیكان و پاكان به دنیا آمد. سراسر وجود خاندان او مالامال از عشق به اهل بیت رسالت‏ علیهم‌السلام بود. وی راهی بغداد گردید و در آنجا از محضر اساتید و دانشمندان كسب علم و دانش نمود تا در علم كلام، فقه و اصول سرآمد دانشمندان گردید.

نظر علما و بزرگان دین در مورد شیخ مفید: شیخ مفید از دیدگاه دانشمندان شیعه و سنی دارای جایگاهی رفیع است كه به كلماتی از بزرگان اشاره می‌کنیم:

۱- نجاشی، شاگرد نامدار و مورد اعتماد شیخ مفید در باره او می‌گوید: «محمد بن محمد بن نعمان بن عبد السلام بن جابر بن نعمان بن سعید بن جبیر، شیخ و استاد ما است - كه رضوان خدا بر او باد - فضل او در فقه و حدیث و ثقه بودن او مشهورتر از آن است كه توصیف شود. او تالیفات متعددی دارد.»

۲- شیخ طوسی، شاگرد ارزنده مكتب او، در باره استاد در «فهرست‏» می‌نویسد: «محمد بن محمد‏ بن‏ نعمان، معروف به ابن المعلم، از متكلمان امامیه است. در عصر خویش ریاست و مرجعیت شیعه به او منتهی گردید. در فقه و كلام بر هر كس دیگر مقدم بود. حافظه خوب و ذهنی دقیق داشت و در پاسخ به سؤالات، حاضرجواب بود او بیش از ۲۰۰ جلد كتاب كوچك و بزرگ دارد.»

۳- ابن حجر عسقلانی نیز درباره او می‌گوید: «او بسیار عابد و زاهد و اهل خشوع و تهجد بود و مداومت بر علم و دانش داشت. جماعت بسیاری از محضر او بهره بردند. او بر تمام شیعیان حق دارد. پدرش در «واسط» زندگی می‌کرد و به آموزگاری می‌پرداخت و در «عكبری» كشته شد. گفته می‌شود كه عضد الدوله به ملاقات او می‌شتافت و هنگام مریضی به عیادت او می‌رفت.»

۴- عماد حنبلی، یكی دیگر از دانشمندان اهل سنت درباره او می‌گوید: «او بزرگی از بزرگان امامیه و رئیس بخش فقه و كلام و مباحثه می‌باشد. او با پیروان هر عقیده به مباحثه و مناظره می‌پرداخت. موقعیت شایان توجهی در تشكیلات دولت آل بویه داشت. او صدقه فراوان می‌داد. بسیار اهل خشوع و تهجد و اهل نماز و روزه و خوش ‏لباس بود.

اساتید شیخ مفید: از جمله اساتید او می‌توان به: ۱- ابن قولویه قمی‏ ۲- شیخ صدوق‏ ۳- ابن ولید قمی ۴- ابو غالب زراری ۵ - ابن جنید اسكافی ۶- ابو علی صولی بصری ۷- ابو عبد الله صفوانی‏، اشاره نمود.

شاگردان شیخ مفید:‏ از جمله شاگردان او می‌توان به: ۱- سید مرتضی علم الهدی ۲- سید رضی‏ ۳- شیخ طوسی‏ ۴- نجاشی ۵- ابوالفتح كراجكی‏ ۶- ابو یعلی جعفر بن سالار؛ اشاره نمود

تالیفات‏ شیخ مفید: بنا بر نقل شیخ طوسی، شاگرد برجسته شیخ مفید، وی بالغ بر ۲۰۰ عنوان كتاب تألیف نموده است، از آن جمله کتب: ۱ – المقنعة ۲- الفرائض الشرعیة  ۳- أحكام النساء ۴- الكلام فی دلائل القرآن ۵ - وجوه إعجاز القرآن ۶- النصرة فی فضل القرآن ‏ ۷- أوائل المقالات‏ ۸ - نقض فضیلة المعتزلة  ۹- الإفصاح‏  ۱۰- الإیضاح‏؛ اشاره کرد.

وفات‏ شیخ مفید: شیخ مفید در ماه رمضان سال ۴۱۳ هجری، پس از ۷۵ سال تلاش و خدمت ارزنده و تألیف بیش از ۲۰۰ جلد کتاب  در شهر بغداد درگذشت و مورد تجلیل فراوان مردم و قدردانی علما و فضلا قرار گرفت.

شیخ طوسی، كه خود در تشییع جنازه او حضور داشته است، می‌گوید: روز وفات او از كثرت دوست و دشمن برای ادای نماز و گریستن بر او، همانند و نظیر نداشته است. هشتاد هزار تن از شیعیان او را تشییع كردند و سید مرتضی علم الهدی بر او نماز گزارد و در حرم مطهر امام جواد علیه‌السلام، پایین پای آن حضرت، نزدیك قبر استادش ابن قولویه، مدفون گردید.

منبع: مجموعه سیرۀ معصومین